मेलम्ची खानेपानी आयोजना राष्ट्रिय गौरवको परियोजना हो । स्वदेश तथा विदेशमा समेत अन्यन्तै चासोका साथ हेरिएको यो आयोजनासँग करिब चालिस लाख मानिसको अधिकारको विषय जोडिएको छ । सिन्धुपाल्चोक जिल्लाको मेलम्ची खोलादेखि सुन्दरीजलसम्म २६.५ कि.मी सुरुङ्ग मार्गबाट ल्याईएको पानीलाई सुन्दरी जलमा रहेको पानी प्रशोधनमा खसालिने छ ।
तत् पश्चात्ः प्रशोधित पानी सुन्दरीजलबाट उपत्यकामा निर्माण गरिएको १० वटा ट्याङ्किमा पठाईनेछ । पहिलो चरणको काम सम्पन्न भएपश्चात १७ करोड लिटर खानेपानी उपत्यकामा आउने छ । तर यतिले मात्र सम्पूर्ण काठमाडौबासीको लागि खानेपानी प्रयाप्त हुँदैन ।
पहिलो चरणमा उपत्यकामा ल्याईएको खानेपानी रिङ्गरोड भित्रका बासीन्दालाई वितरण गरिनेछ । दोस्रो र तेस्रो चरणमा याग्री र लार्के खोलाको पानी थप गरी काठमाडौ ल्याउनको लागि आयोजनाले डिपिआर समेत तयार गरिसकेको छ । उक्त आयोजना सफल भएको खण्डमा ११ कि.मी सुरुङ्ग मार्ग मार्फत याग्री र लार्के खोलाबाट १७÷१७ करोड लिटर पानी मेलम्चीमा जम्मा गरिनेछ र मेलम्ची खोलाको १७ करोड लिटर पानी समेत जोडेर दैनिक ५१ करोड लिटर खानेपानी राजधानी ल्याउने लक्ष्य छ । यो योजना सम्पन्न भएपछि मात्र उपत्यकाबासी सम्पूर्ण मानिसका लागि खानेपानी प्रयाप्त हुनेछ ।
काठमाडौ उपत्यका खानेपानी लिमिटेड कम्पनी ऐन २०६३ अन्तर्गत दर्ता भएको सार्वजनिक निजी साझेदारी अन्र्तगत गठित सेवा मुलक कम्पनी हो । उक्त कम्पनीको काम उपत्यकामा खानेपानी आपूर्ति र सरसफाई प्रणालीलाई व्यवस्थापन गर्नु, जनतालाई सर्वसुलभ, गुणात्मक र भरपर्दो तरिकाले सेवा प्रदान गर्नु, महसुल उठाउनु, महसुलको उचित व्यवस्थापन र परिचालन गर्नु आदी रहेको छ । यसले काठमाडौं उपत्यका खानेपानी व्यवस्थापन बोर्डसँग ३० वर्षका लागि भाडा करार सम्झौता मार्फत काम गरिरहेको छ । लिजमा प्राप्त सबै सम्पत्तिको मर्मतको जिम्मेवारी समेत केयुकेएलको रहनेछ र कम्पनीले मेलम्ची खानेपानी आयोजनाले निर्माण गरेको पूर्वाधारको जिम्मेवारी पनि लिनेछ । नेपाल सरकार, स्थानिय निकाय निजीक्षेत्र यसका लगानी कर्ता हुन् ।
चुनौतीहरुः
खानेपानीसँग सम्बन्धित प्रणालीहरुको सञ्चालन, मर्मत–सम्भार, पूनस्थापना तथा आधुनिकीरणका लागि प्रविधि, दक्ष जनशक्ति आर्थिक स्रोत एवं सेवाको गुणस्तरलाई अद्यावधिक गर्नुपर्ने चुनौति नियमित रहन्छ । आगलागी, भुकम्प, बाढी पहिरो र महामारी जस्ता प्राकृतिक प्रकोपको जोखिमको लागि सदा तयारी अवस्थामा बस्नुपर्ने र प्रणालीमा हुने क्षतिको तत्काल निकास दिई प्रणालीलाई निरन्तरता दिनुपर्ने चुनौति हरबखत कायम रहेको हुन्छ ।
पछिल्लो समय विश्वव्यापी रुममा देखिएको जलबायु परिवर्तनको असरको कारण पानीका स्रोतहरु सुक्न थालेका छन् । यो निक्कै गम्भिर र चुनौतिपूर्ण विषय हो । नदीहरुको निरन्तर प्रदुषण तथा खोलाहरुमा ढलको मिसाबटको कारण पानीको स्रोतहरुको क्षयीकरण भैरहेको छ । विश्व स्वास्थ्यसँग सम्बन्धित विभिन्न संगठन र निकायहरुको प्रतिबेदन अनुसार एक जना व्यक्तिलाई स्वस्थ रहनको लागि दैनिक ९० देखि ११० लिटर पानी आवश्यक पर्ने कुरा औल्याएका छन् । यता विवरणको हिसाबमा काठमाडौ उपत्यका जस्तो घना बस्तीहरुमा यो मापदण्ड अनुसार खानेपानी पु¥याउन कठिन मात्र होइन चुनौतिपूर्ण देखिन्छ ।
मेलम्ची खानेपानी आयोजनाको घोषणा करिब २८ वर्ष अगाडि भयो भने बनाउन २०–२२ वर्ष अगाडिबाट सुरु गरियो । त्यो बेला काठमाडौ उपत्यकाको जनसंख्या अहिले भन्दा तीन गुणा कम थियो । तसर्थ अहिलेको अवस्थामा मेलम्ची आएपछि पनि कुल मागको आधा हिस्सालाई मात्र सम्बोधन गर्ने छ । पहिलो चरणमा आउने मेलम्चीको १७ करोड लिटर पानीले रिङ्गरोड भित्रको क्षेत्रलाई मात्र समेटेको छ र अन्य ठाउँमा पानी पु¥याउनको लागि दोस्रो र तेस्रो चरणको आयोजनाहरु समेत सफल पार्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ । तर उक्त आयोजनाको सुरुवात समेत भएको छैन । तसर्थ आग अनुसारको आपूर्ति गर्नु पनि चुनौति रहन सक्छ ।
बढ्दो जनसंख्या बृद्धी अनियन्त्रित र अव्यवस्थित सहरीकरणको कारण प्रत्येक टोलसम्म पाईपलाईन पु¥याउन र वितरण प्रणालीलाई व्यवस्थित गर्न समेत चुनौति रहेको छ । जस्तैः बाटो बनाउँदा, ढल बनाउँदा, दुरसञ्चारको अप्टिकल फाईबर विछ्याउँदा, हेभी मेसिन(डोजर) ईत्यादीको प्रयोग भई निरन्तर रुपमा महङ्गो पाईपलाईनमा क्षति पुग्न जान्छ र मर्मत सम्भार गर्नुपर्ने स्थिति सिर्जना हुनु । विछ्याईएको पाईपबाट पानीको चुवावट हुने सम्भावना रहनु । खानेपानी र ढलको पाईपलाईन एकै ठाउँमा विछ्याईएको अवस्थामा मिसाबट आउन सक्ने चुनौति रहन सक्छ ।
खानेपानी प्रणालीको सुरक्षा तथा उपलब्ध खानेपानीलाई समन्यायिक पहुँचको सवाल । खानेपानीको मुहान देखि उपभोक्ताको धारासम्ममा प्रदुषणको सम्भावना रहने हुँदा स्वच्छ खानेपानी उपलब्ध गराउनु । भविष्यमा बढ्दै जाने जनसंख्याको चाप र उपभोक्ताको मागलाई दृष्टीगत गरी पानीको परिणाममा बृद्धी गर्नु अर्को चुनौतिपूर्ण विषय हो ।
अबसरहरुः
अबसर आफैमा चुनौति हो र चुनौति आफैमा अबसर हो । केयुकेएलका लागि मेलम्चि आयोजनाको काम सम्पन्न हुनु भनेको चुनौतिको पहाड मात्र होइन अवसरको सागर पनि हो । मेलम्चिको पानी काठमाडौ आईसकेपछि उपत्यकाको खानेपानी समस्या दिगो समाधान हुने छ । तसर्थः यो संस्थालाई स्रोत साधन र जनशक्तिको उचित प्रयोग र परिचालन गरी जनसेवामा निरन्तर जोडिने अवसर प्राप्त हुने छ । आयोजनाकै पानी र संरचना प्रयोग गरेर कृषि सिचाईको व्यवस्था समेत गर्न सकिन्छ । विश्वमा एक अर्ब ८० करोड मानिसहरुले प्रयोग गर्ने गरेको खानेपानीको स्रोत संक्रमित रहेको तथ्यांकमा भेटिन्छ र यसैको कारण विश्वमा हरेक वर्ष ८ लाख ८० हजार मानिसको ज्यान जाने गरेको छ । अतः स्वच्छ र सफा पिउने पानी उपलब्ध भएपछि पानीजन्य रोगहरुमा कमी आउने छ र यसमा पनि केयुकेएलको विशेष योगदान रहने छ ।
खानेपानीको काममा सफल कार्य प्रस्तुतिपछि संस्थाले विभिन्न मुलुक तथा दातृ निकायबाट अनुदान सहयोग प्राप्त गर्न सक्नेछ । प्राप्त अनुदानबाट अन्य आयोजनाहरु सञ्चालन गरेर देशमा रोजगारीको अबसर प्राप्त हुने छ । यस्तो अवस्थामा दिन प्रतिदिन हजारौ संख्यामा विदेश जान बाध्य युवा पलायनतालाई रोक्न सकिने छ ।
मेलम्चीको पानी काठमाडौ आएपश्चात् केयुकेएलले भोग्दै आएको समस्याको निराकरण हुनेछ । दिर्घ कालिन योजना बनाउन सहज हुनेछ । हालसम्म बगेर खेर गईरहेको पानीको उचित सदुपयोग हुनेछ । पानी वितरण प्रणालीलाई व्यस्थित गरी महसुल भुत्तानी मार्फत आर्थिक आर्जन हुने तथा राज्यलाई कर उठ्नेछ । अतः यसका लागि दक्ष जनशक्ति उत्पादन गर्ने र कर्मचारीलाई प्राविधिक ज्ञान प्रदान गरी क्षमता विकास गर्ने अवसर प्राप्त हुने छ । संस्था प्रति जनताको विस्वास समेत जाग्ने छ ।
निश्कर्षः
पानी नै जीवन र जीवन नै पानी भन्ने अवधारणालाई आधुनिक विज्ञानले समेत पुष्टी गरिसकेको छ । सृष्टीका सम्पूर्ण प्राणीहरुको जीवन रक्षाका लागि स्वच्छ खानेपानीनै जीवनको अन्तिम विकल्प हो । तसर्थः पानीको सही पुर्नभरण र मुहानको संरक्षण गर्नुपर्ने आवश्यकता देखिन्छ । नेपालको संविधानमा समेत खानेपानीलाई जनताको मौलिक अधिकारको रुपमा प्रत्याभूत गरिएको छ । स्थानिय स्वयत्त शासन ऐन, २०५५ को प्रावधान अनुसार खानेपानी सम्बन्धि कार्य विभाजन केन्द्र र स्थानिय निकायको साझा कार्यका रुपमा रहेका छन् । काठमाडौ उपत्यका वरपरको खानेपानीको स्रोतहरुलाई संरक्षण गरेर सही सदुपयोग गर्न सकेमा राज्यका लागि ठूला–ठूला आयोजनाहरु सञ्चालन गर्दा लाग्ने आर्थिक भार कम हुन जाने विषयलाई समेत ध्यान दिन जरुरी छ । त्यसका लागि सकेसम्म विकासलाई हरित बनाउने, बन विनास रोक्ने, बृक्षारोपण गर्ने, बाढी आउने क्षेत्र र नदीलाई जोड्ने, जलाधार क्षेत्रलाई विनास हुन नदिने गर्नुपर्छ । पानीको प्रयोगलाई मितव्ययी बनाउने र पुन ः प्रभावकारी बनाउनु पर्छ । यसले मात्र काठमाडौ उपत्यका खानेपानी लिमिटेडको समृद्ध संस्था, सुखी कर्मचारी, सन्तुष्ट उपभोक्त हाम्रो जिम्मेवारी भन्ने नाराले साकार रुप लिनेछ ।
0 Comments